Toelichting

De term madrigaal is afkomstig van de wereldlijke zinggedichten die de componisten op muziek zetten. Het woord zelf komt van het Latijnse matricale, wat moedertaal betekent, toen dus Italiaans in plaats van Latijn. De muziekvorm ontstond rond 1520 in Italië. Oorspronkelijk een vocale a capella compositie voor vier tot zes stemmen ontwikkelde het tijdens de 16de en vroege 17de eeuw verschillende varianten met toegevoegde instrumenten. In tegenstelling tot het meer geformaliseerde sacrale motet bood het madrigaal de componisten de mogelijkheid om hun creativiteit verder te ontvouwen en te experimenteren. Er ontstonden nieuwe manieren om de emotionele inhoud van de teksten uit te drukken. Componisten maakten bijvoorbeeld gebruik van klanknabootsingen en andere retorische figuren. Vanaf 1592 streefden humanisten, geleerden, dichters en componisten zoals Jacobo Peri en Vincenzo Galilei (de vader van de beroemde wiskundige Galileo Galilei) er naar, de uitvoeringen van de Griekse toneeluitvoeringen te herbeleven. De monodie, een soort begeleide muzikale declamatie, won aan belang. Toen vervolgens aan het begin van de 17de eeuw de opera opkwam — in feite een aaneenrijging van madrigalen, aria's voor solostem met basso continuo en instrumentale muziek (balletmuziek) — begon de betekenis van het madrigaal te tanen.

Werken uit precies die periode — rond 1600 — presenteert het Hollands Vocaal Ensemble in dit concert. Het programma bevat werken van Galilei, d'India, Gesualdo en Marenzio en instrumentale muziek van o.a. Frescobaldi. De invloed van de ontwikkelingen in Italië op Nederlandse componisten van die tijd wordt duidelijk in de madrigalen en motetten van Schuyt en Hollanders. Centraal staan het Lamento d'Arianna van Monteverdi en Vondel's Kruisbergh, op muziek gezet door Cornelis Thymenszoon Padbrué.

Het Lamento komt uit Monteverdi's tweede opera L'Arianna uit 1608. Omdat het als enige deel van de opera in verschillende versies (waaronder ook een voor vijf stemmen) gepubliceerd werd, is het het enige stuk uit L'Arianna dat overgeleverd is. De tijdens haar slaap door Theseus op Naxos achtergelaten Ariadne heft het lamento aan voordat ze zelfmoord wil plegen. Uiteindelijk wordt ze echter gered door Bacchus die met haar trouwt.

Cornelis Thymenszoon Padbrué deelt het gedicht van Vondel op in tien delen en behandelt het als een geestelijk madrigaal. De tekst is in het Nederlands geschreven, niet alleen de moedertaal van Vondel maar ook van Padbrué.

Jörn Boysen